Ekonomide teori ve pratik

Ekonomide iyi bilinen konulardan birisi dışsal etkilerden olumsuz etkilenen tarafların ekonomik zararlarının, olumsuz dışsal şartları yaratanları vergilendirme yoluyla karşılanmasıdır. Bu yolla toplum refahını artırmak m&uuml;mk&uuml;nd&uuml;r. &Ouml;rneğin, bir fabrika hava kirliği yaratıyor. Fabrikanın yanındaki elbise temizleyicisinin elbiselerinin temiz kalmamasına neden oluyor. Fabrikanın yarattığı hava kirliliğine g&ouml;re vergilendirilip elde edilen gelirin elbise temizleyicine aktarılmasıyla bir taraftan fabrikanın hava kirliliği yaratması pahalılaştırılmış oluyor, diğer taraftan elbiseleri tam temizleyemeyen temizlik&ccedil;inin daha ucuza servis vermesinin yolu a&ccedil;ılmış oluyor. Bu &ouml;rnek serbest piyasa ekonomisinde devletin &ouml;nemli bir rol&uuml; olduğunu vurgulamak i&ccedil;in verilir. Devlet &ouml;zel girişimcilerin arasına girip hava kirliliğinin pahalılaştırılarak azaltılmasını sağlarken, temizlik&ccedil;inin de zararlarını karşılayabilecek bir mekanizma kurabiliyor. Kısacası, ger&ccedil;ek hayat &ldquo;Bırakınız yapsınlar, bırakınız gitsinler&ldquo; diye &ouml;zetlenen serbest piyasa ekonomisinde devletin ekonomiye m&uuml;dahalesini zorunlu kılıyor. M&uuml;dahale yoluyla devlet, toplumun refahının artmasını sağlayabiliyor. PUBLIC CHOICE TEORİSİ Verilen &ouml;rnek kendi i&ccedil;inde teorik olarak tutarlı olsa da, pratikte bu &ouml;rneğin ge&ccedil;erli olmayabileceğini savunan iki iktisat&ccedil;ı/siyaset bilimci ortaya &ccedil;ıktı. James Buchanan ve Gordon Tullock&lsquo;un yarattıkları model &ldquo;kamu se&ccedil;imi&ldquo; (public choice) olarak adlandırıldı. Onlara g&ouml;re, Adam Smith&rsquo;in s&ouml;ylediği gibi, ekonomide t&uuml;m birimler kendi &ccedil;ıkarları doğrultusunda refahlarını azamiye &ccedil;ıkaracak kararlar alırlar. Se&ccedil;imle gelmiş politikacılar da kendi &ccedil;ıkarlarını azamiye &ccedil;ıkarmaya &ccedil;alışan birimlerdir. Politikacılar bir sonraki se&ccedil;imde yeniden se&ccedil;ilmeyi hedeflediklerinden aldıkları ekonomik kararlar yeniden se&ccedil;ilmelerini sağlayacak y&ouml;nde olacaktır. Yeni vergi koymak ya da vergileri artırmak hi&ccedil;bir politikacı i&ccedil;in sevimli değilken, devlet harcamalarını artırmak politikacılar katında her zaman taraftar bulan bir girişimdir. Buchanan ve Tullock&lsquo;a g&ouml;re, verilen &ouml;rnekteki hava kirliliği yaratan fabrikayı vergilendirmek o kadar kolay değildir. Fabrika vergilendirilse dahi, elde edilen gelirlerin elbise temizleyicisine aktarılması yerine politikacıların oylarını artıracak başka projelere kaydırılması &ccedil;ok daha b&uuml;y&uuml;k bir olasılıktır. Dolayısıyla, kamunun refahının artırılması ile politikacının refahının artırılması farklı olgulardır. Demokratik rejimler yapısal olarak daima b&uuml;t&ccedil;e a&ccedil;ıkları yaratan siyasi yapılaşmalardır. 2-B ARAZİLERİNİN SATIŞI 1986 yılında &ldquo;public choice&ldquo; modelini geliştirdiği i&ccedil;in James Buchanan Nobel &Ouml;d&uuml;l&uuml; aldı. Ge&ccedil;enlerde de vefat etti. Buraya nereden geldik? Ge&ccedil;enlerde yukarıdaki &ouml;rnekle &ccedil;ok uyuşan bir deme&ccedil; dikkatimi &ccedil;ekti. 2-B arazilerinin satışından elde edilecek gelirlerin orman k&ouml;yl&uuml;s&uuml;n&uuml;n durumunun d&uuml;zeltilmesine, yapıların depreme dayanıklı hale getirilmesinde ve b&uuml;t&ccedil;e izin verdiği &ouml;l&ccedil;&uuml;de yeni orman alanlarının oluşturulmasında kullanılacağı s&ouml;ylendi. 2-B arazilerinin tanımı, orman &ouml;zelliğini kaybedip &ccedil;eşitli ama&ccedil;lara y&ouml;nelik kullanılan devlet arazilerinin kullanıcılarına satılmasıdır. O halde, orman &ouml;zelliğini kaybeden arazilerin satışından elde edilen gelirlerin yeniden orman arazisi &uuml;retiminde kullanılması doğru olurdu. Para, politikacının eline ge&ccedil;inde, doğrunun tanımı değişiyor. Paranın nerede harcanacağına gelince, &ldquo;b&uuml;t&ccedil;e izin verdiği &ouml;l&ccedil;&uuml;de&ldquo; denerek aslında orman arazisi &uuml;retimine paranın &ccedil;ok az bir b&ouml;l&uuml;m&uuml;n&uuml;n harcanıp asıl oy getirecek alanlarda paranın harcanacağı s&ouml;yleniyor. Burada &ldquo;b&uuml;t&ccedil;e izin verdiği &ouml;l&ccedil;&uuml;de&ldquo; lafı &ccedil;ok &ouml;nemli. B&uuml;t&ccedil;enin neye izin verip neye izin vermeyeceği, politikacının neyi yaparsa yeniden se&ccedil;ilme şansının artacağıyla &ccedil;ok yakından ilgili. Bu yaklaşımı duyunca aklıma &ldquo;public choice&ldquo; teorisi geldi.