Türev ürünlerin Hazine garantisi kapsamına alınması ve mali disiplin

Aralık ayında Meclis teki bir yasa tasarısına dikkatinizi &ccedil;ekmiştim. Sağlık ve eğitim yatırımları başta olmak &uuml;zere t&uuml;m yap-işlet-devret (YİD) yatırımlarında &ouml;zel sekt&ouml;r&uuml;n kullanacağı dış finansmana &ouml;rt&uuml;l&uuml; Hazine garantisi verilmesinin tehlikesinden bahsetmiştim. Taslak Sayın Cumhurbaşkanı na sunuldu. Kanunda Bor&ccedil; &uuml;stlenimi başlıklı bir madde var. L&uuml;tfen uzmanlara danışarak dikkatle okuyun. Ş&ouml;yle diyor: ...Yatırım ve hizmetlere ilişkin uygulama s&ouml;zleşmelerinde, s&ouml;zleşmelerin s&uuml;resinden &ouml;nce feshedilerek tesisin ilgili idareler tarafından devralınmasının &ouml;ng&ouml;r&uuml;lmesi halinde, s&ouml;z konusu yatırım ve hizmetler i&ccedil;in yurtdışından sağlanan finansmanın ve varsa bu finansmanın teminine y&ouml;nelik t&uuml;rev &uuml;r&uuml;nlerden kaynaklanan da dahil olmak &uuml;zere mali y&uuml;k&uuml;ml&uuml;l&uuml;klerin M&uuml;steşarlık tarafından &uuml;stlenilmesine karar vermeye... Bu kadar geniş bir tanıma neden gerek duyuldu? T&Uuml;REV &Uuml;R&Uuml;N NEDİR? &Ouml;z&uuml;nde, bir şeyin gelecekteki değerini tahmin veya sigorta eden finansal bir s&ouml;zleşmedir. Bu &uuml;r&uuml;n&uuml; alanlar bir komisyon &ouml;deyerek satın aldıkları &uuml;r&uuml;nle, bor&ccedil; verdikleri parayı geri almayı garanti etmeye &ccedil;alışırlar. Olay bir t&uuml;r sigortalama işlemidir. Ancak &uuml;zerinde durulması gereken konu, alınan k&uuml;&ccedil;&uuml;k bir sigorta &uuml;cretiyle b&uuml;y&uuml;k &ouml;deme garantisi y&uuml;k&uuml;ml&uuml;l&uuml;klerinin altına girilmesidir. Diğer bir deyimle, t&uuml;rev &uuml;r&uuml;n satan finansal kuruluş aldığı birka&ccedil; y&uuml;z milyon lira karşılığında milyarlarca liralık işleme garanti verebilmektedir. Bu y&uuml;k&uuml;n farkında olan bankalar topladıkları t&uuml;rev &uuml;r&uuml;nlerden kaynaklanan y&uuml;klerini, yeni t&uuml;rev &uuml;r&uuml;nler yaratıp başkalarına satarak bilan&ccedil;olarındaki riskleri azaltmaya &ccedil;alışırlar. Bilindiği gibi 2008 krizinin nedeni bu t&uuml;r finansal varlıklardır. Bilan&ccedil;olarında dayanağı belli olmayan trilyonlarca dolarlık alacakları olan bankalar sıra alacak tahsilatına gelince bir gecede battılar. &Ccedil;&uuml;nk&uuml;, 2010 yılı başında yapılan bazı hesaplara g&ouml;re, d&uuml;nyadaki t&uuml;rev &uuml;r&uuml;nlerin piyasa değeri 72 trilyon dolar iken, bunlara dayalı yapılan t&uuml;m işlemlerin itibari değeri 1 trilyon 400 milyar dolara ulaşmıştı. O g&uuml;nk&uuml; d&uuml;nya borsalarının toplam değerinin 40 katından fazla bir miktar. Daha doğrusu bir dolarlık işlem i&ccedil;in yirmi katı kadar işlem yapılmıştı. Herkes alacağını isteyince, 1 doların &ouml;nce kime &ouml;deneceğine karar verilemedi. Bilan&ccedil;osunda en &ccedil;ok t&uuml;rev &uuml;r&uuml;n olan tarih oldu. HAZİNE NEYİ &Uuml;STLENDİĞİNİ NASIL BİLECEK? Tamam, devletin yatırım ihtiyacı &ccedil;ok, para yetiştiremiyor. Y&uuml;k&uuml; &ouml;zel sekt&ouml;rle paylaşmak istiyor. Doğal olarak onlara biraz k&acirc;r marjı tanıyarak hesap yapıyor. Hastanede hasta, havaalanında yolcu, otoyolda ve k&ouml;pr&uuml;de ara&ccedil; sayısına garanti vermesi bir yere kadar kabul edilebilir. Ama t&uuml;rev &uuml;r&uuml;nleri de dahil dış bor&ccedil;ları &uuml;stlenmek &ccedil;ok ama &ccedil;ok tehlikeli bir iş. &Ccedil;&uuml;nk&uuml; sınır &ccedil;izmek kolay değil. Bir kredi anlaşmasında ne kadar &ccedil;ok t&uuml;rev &uuml;r&uuml;n varsa, risk ne kadar dağıtılabiliyorsa ilk maliyet o kadar d&uuml;şecek demektir. &Uuml;stelik t&uuml;rev &uuml;r&uuml;nlerle sigortalanan faiz, kur gibi değişkenler ile &uuml;lke riskleri. Her zaman g&uuml;ndeme gelmesi beklenmeyen değişimler. Eğer kredinin geri &ouml;demesi s&uuml;resince gelişmeler beklentilere paralel olursa sadece &ouml;denen sigorta primi ek y&uuml;k olacaktır. Zaten b&ouml;ylesi bir durumda da t&uuml;rev &uuml;r&uuml;nlerin devreye girmeyeceğini s&ouml;ylemeye gerek yok. Ama projelerde istenmeyen gelişmeler olur, beklenmeyen defacto ve dejure olaylar gelişirse; riskler &ccedil;alışmaya başlayacak, alacaklılar Hazine nin kapısına dayanacaktır. Diğer bir deyimle, genelde işler karışmaya başlayınca Vehbi nin kerrakesi ortaya &ccedil;ıkacaktır. Dolayısıyla bundan sonra mali disiplini &ouml;l&ccedil;erken, b&uuml;t&ccedil;e dışına gizlenen bu t&uuml;r işlemlere de bakmak gerekecek.