Dünyadaki örnekleri ile birlikte A'dan Z'ye kıdem tazminatı

Kendi iradesiyle işten ayrılan çalışan kıdem tazminatı almaya hak kazanamıyor. İşten kendi isteğiyle ayrıldığında kıdem tazminatı almaya hak kazanması için çalışanın 15 yıllık sigortalılık süresini ve 3600 prim gün sayısını doldurdurmuş olması gerekiyor. Bununla birlikte askerlik ve evlilik de kıdem tazminatı hakkını getiriyor. Çalışanın vefatı durumda ise kıdem tazminatı yasal varislerine kalıyor.

-Kıdem tazminatı fonu nedir?

Tasarıya göre Kıdem Tazminatı Fonu, işverenin aylık ücret üzerinden primi işçi adına açılan bireysel hesaba yatırmasını öngörüyor. Kıdem Tazminatı Fonuna ödenecek aylık prim miktarı ise aylık kazancın % 3’ünü geçmemek koşulu ile fon yönetim kurulunun önerisi üzerine Bakanlar Kurulunca belirlenecek.

Kıdem Tazminatı Fonu, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’na bağlı, özel hukuk hükümlerine tabi, mali ve idari yönden özerk, özel bütçeli ve tüzel kişiliğe sahip bir kamu kuruluşu olacak. Fonu bütçe kapsamı dışında tutulacak, gelirlerinden hiçbir şekilde kesinti yapılamayacak ve genel bütçeye gelir kaydedilemeyecek.

Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu tarafından denetlenecek olan fonun gelir ve giderleri üçer aylık dönemler halinde 3568 sayılı Kanuna göre ruhsat almış, denetim yetkisine sahip meslek mensubu yeminli mali müşavirlere denetlettirilerek denetim raporlarının sonuçları Resmi Gazetede ilân edilecek.

Fon, Muhasebe-i Umumiye Kanununa, Devlet İhale Kanununa ve Sayıştayın vize denetimine tabi değil. Fonun malları, İcra ve İflas Kanunu ile Türk Ceza Kanunu bakımından devlet malı hükmünde olup, alacakları devlet alacağı derecesinde ayrıcalıklı olacak. Fon, damga vergisi hariç her türlü vergi, resim ve harçtan muaf tutulacak.

-Bakanlık ne söylüyor?

Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanı Faruk Çelik, "Kıdem Tazminatı Fonu" ile ilgili en son, "Kıdem tazminatını kaldıralım, diyen yok. Olay kavgaya dönüştürüldü" dedi.

İşçi ve işveren sendika konfederasyonları başkanlarının ile yaptığı Üçlü Danışma Kurulu Toplantısı'nın arkasından konuşan Bakan Çelik, "Ne hükümet ne de tarafların bir zorlaması söz konusu değil. Demokratik bir platformda çalışmalarımız devam ediyor. Ortak bakışımız şudur; sorun alanları var. Ama her yiğidin yoğurt yemesi farklı olduğu gibi her kesimin de bu soruna bakışı farklılık arz ediyor. Bunları ne kadar uyumlaştırabilirsek o derece başarılı olacağız. Uyumlaştıramazsak ise bunu açıkça ifade edeceğiz. Yapılacak olan tıkanan notları açmaktan ibarettir" diye konuştu.

Bakan Çelik, geçtiğimiz hafta yaptığı açıklamada da "Kıdem tazminatı özellikle alt işveren yüklenicileri ve taşeron çalışanlar için çok ciddi sorun oluşturmakta. Memnun olan kesim ise kamuda çalışan işçiler ve kıdem tazminatı ile ilgili sorun yaşamadıklarını hepimiz biliyoruz. Ayrıca daha kurumsal firmalarda kıdem tazminatı ile ilgili bir sorun yaşanmıyor ama bizim işletmelerimizin çoğunun KOBİ düzeyinde olduğu dikkate alınırsa birçok işçinin kıdem tazminatı alamama ya da hak edememe sorunu ile karşı karşıya olduğunu biliyoruz." ifadelerini kullandı.

"Bundan dolayı hükümet programımızda son uygulamamızla işçi işveren arasındaki sorunu ortadan kaldıralım, direkt olarak aylık ücretine alıyorsa fon hesabına, bireysel hesabına da tazminat her ay düzenli yatsın." diyen Bakan Çelik, "Böylece işçi işveren arasında tazminat kavgaları kalksın anlayışıyla fon hesabına geçelim diye taraflara teklifimiz oldu. Bu konuya farklı değerlendirmeler var biz nihai olarak kasım ayının ilk haftasında bu işin bitmesini istedik, taraflar defalarca bir araya geldiler. Son kez pazartesi günü Bakanlığımda saat 11.00’de üçlü danışma çerçevesi içerisinde bir araya geleceğiz. Bir uzlaşma çıkar ise tazminatla ilgili çıkan uzlaşma çerçevesi içerisinde sizleri bilgilendiririz. Eğer bir uzlaşma çıkmayacak ise Başbakanımızın talimatı bu istikamette bir uzlaşma olmuyor ise uzlaşıncaya kadar çalışmalara devam edin dediler. Pazartesi günü arayacağız uzlaşma var mı yok mu bunu hep birlikte göreceğiz” vurgusunda bulundu.

-DİSK: Kıdem tazmiantı yük değil, haktır

DiSK'in, Üçlü Danışma Kurulu’nun ardından yaptığı yazılı açıklamada "DİSK, kıdem tazminatına ilişkin alanda, sokakta ne diyorsa, aynısını masada da söylemeye; masada söylediğini alanda, sokakta, işyerlerinde örgütlemeye devam edecektir. Bakanlığın yaptığı sunum hiçbir biçimde DİSK’in görüşlerini yansıtmamaktadır. Bu sunumda DİSK’in görüş ve önerileri, eleştiri ve talepleri yoktur. DİSK’in bu sunumda yer alan öneriler ve yaklaşım çerçevesinde bir uzlaşma ya da mutabakat içinde yer alması hiçbir biçimde olanaklı değildir." denildi.

DİSK Genel Sekreteri Dr. Arzu Atabek Çerkezoğlu konuyla ilgili, " Kıdem tazminatının fona devri yoluyla ortadan kaldırılmasını, “Herkes bu haktan faydalanacak” diyerek sunan hükümet, gerçek niyetini bu belgede de ortaya koymuştur. 2 Kasım 2013 tarihli Mükerrer Resmi Gazetede yayımlanan 2014 Yılı Programında, istihdam ve çalışma hayatı konusunda politika hedeflerinden biri olarak kıdem tazminatı fonunun oluşturulması belirlenmiştir. Hükümet programında fonun amacını, istihdam üzerindeki 'mali yüklerin azatılması ve rekabet gücünün artırılması' olarak duyurulmuştur." dedi.

"Kıdem tazminatı bir “mali yük” değildir." diyen Atabek Çerkezoğlu, "Bu tazminat işçinin ödenmesi sonraya bırakılmış ücretidir. İşçinin bu ücretinin hükümet tarafından 'yük' olarak tanımlanması, hükümetin zihniyetinin patron zihniyeti olduğunu göstermektedir." açıklamasında bulundu.

İşçi sınıfı için kıdem tazminatının çalıştığı işyeri ile işin sürekliliğine dair kurduğu en önemli güvence olduğunu belirten Atabek Çerkezoğlu, "Kıdem tazminatının fona devri, bu ilişkiyi tamamen ortadan kaldıracaktır." dedi.

Kıdem tazminatı fonunun gerçekleşmesi halinde, patronların kıdem tazminatı maliyeti olmadan istediği gibi işçi çıkarıp alacağı bir çalışma yaşamının, amele pazarlarını geri getireceğini söyleyen Atabek Çerkezoğlu, "15 yıl sonra veya emeklilikte ödenecek bir kıdem tazminatı, işten atılan işçi için 'kara gün dostu' olma özelliğini de yitirecektir. Sürekli işten atılma tehdidiyle karşı karşıya olan ve işten atılınca bir süre yaşamını sürdürebileceği kaynaklardan yoksun olan işçilerin daha uzun, daha ucuz, iş güvenliği tedbirleri almadan çalıştırılması mümkün olacaktır. Amaç açık ve nettir: İşçinin kaderini ve yaşamını patronun iki dudağı arasına bırakmak ve böylece posasını daha iyi çıkarmak." dedi.

-Türk-İŞ için genel grev sebebi

Türkiye İşçi Sendikaları Konfedarasyonu ise kıdem tazminatının bir fona bağlanması ya da oranının düşürülmesi gibi bir mevzuat değişikliğinin genel grev sebebi sayılacağını açıkladı.

-Hak-İş: İşçi 1 ay da çalışsa kıdem tazminatı alabilmeli

Hak-İş Genel Başkanı Mahmut Arslan, "Kıdem tazminatının kaldırılması, yok edilmesi, düşürülmesi gibi bir yaklaşımı asla kabul etmeyiz" dedi.

"Hak-İş'in kurulduğu 1976 yılındaki ilk kongremizde kıdem tazminatı fonu kurulsun kararı var." diyen Arslan, "İşçilerin kıdem tazminatı hakkı işçiler bir ay da çalışsalar, 6 ay da çalışsalar, 1 yıl da çalışsalar ölmemeli. 30 gün üzerinden kıdem tazminatını istisnasız her çalışan için güvence altına alacak; haksızlıkların, adaletsizliklerin olmadığı, uygulanabilir, sürdürülebilir güçlü bir sistemin kurulmasından yanayız" diye konuştu.

-Dünyada kıdem tazmiantı nasıl işliyor?

Kıdem tazminatı uygulaması ülkelere göre farklılık gösteriyor. Yard. Doç. Dr. Alp Limoncuoğlu'nun Karşılaştırmalı Hukukta Kıdem Tazminatı Uygulamaları başlıklı çalışmasından yola çıkarak belli başlı ülkelerde tazminat ödeme sisteminin işleyiş şekline göz atalım:

İngiltere: İngiltere'de kıdem tazmiantına hak kazanmak için aynı iş yerinde 2 yıl çalışmış olmak gerekiyor.

41 yaşını doldurmamış çalışanlar her 1 yıllık çalışmaları karşılığında 1,5 haftalık ücret, 22 - 41 yaş arası çalışanlar her 1 yıl için 1 haftalık ücret, 22 yaşını doldurmamış çalışanlar içinse yarım haftalık ücret tazminat olarak ödeniyor.

Çalışan aynı işverene bağlı 20 yıldan fazla çalışmış olsa bile sadece son 20 yıllık çalışması tazminat için göz önünde bulunduruluyor. Haftalık ücret ise azami 380 İngiliz Sterlini olabiliyor. Çalışan yetersizliğinden dolayı işten çıkarılsa bile tazminata hak kazanıyor.

Fransa: Fransa'da da çalışanın kıdem tazminatına hak kazanması için 1 yılı doldurmuş olması gerekiyor. Çalışanın iş akdinin sona ermesi durumunda aylık ücretinin 1/10'u kendisine ödeniyor.

Eğer çalışan 10 yılı tamamlamış işe 1/10'a ayrıca 1/15 daha ekleme yapılıyor.

Fakat çalışan "ekonomik" sebepler ile işten çıkarılmışsa her yıl için aylık ücretin 1/5'i ödenirken 10'yılı aşması durumunda ise üstüne 2/15 ekleniyor.

ABD: ABD'de ise özel sektörde kıdem tazminatı uygulaması yokken Federal çalışanlar ise kıdem tazminatı hakkına sahip. İngiltere'den farklı olarak eğer çalışan yetersizliğinden dolayı işten çıkarıldı ise tazminat hakkına sahip olamıyor. Ayrıca üst üste 3 gün devamsızlık yapmış olmak da kıdem tazminatının yanması için yeterli.

İşyerinde 10 yılı doldurmamış çalışana her 1 yıl için 1 haftalık ücret, 10 yılın aşan emeği içinse her 1 yıl için 2 haftalık ücret ve eğer yıla tamamlayamadığı süre var ise de her bir çeyrek için söz konusu oranların 1/4'ü kadar tazminat ödeniyor. 40 yaşını doldurmuş çalışanların tazminatları ise her 1 yıl için yüzde 10 artırılıyor. Çeyreklik dilimler içinse oran yüzde 2,5 artırılıyor.

ABD ayrıca kıdem tazminatı için tavan da var. Çalışanın kıdem tazminatı en fazla 1 yıllık maaşı kadar olabiliyor.

Hollanda: Hollanda da kıdem tazminatı yok. Hizmet akitlerinin sona ermesi ile ilgili kanun da Medeni Kanuna tabii. Fakat Kantonal Mahkeme usulü ile çalışanın dava açıp haklı bulunması halinde çalışana birkaç aylık maaşı kıdem tazminatı olarak ödeniyor.

İspanya: Çalışana her bir yıl için 20 günlük ödeme yapılıyor. Kıdem tazminatı 12 yıllık ücret ile sınırlanıyor.

Fakat eğer çalışanın hizmet akdinin hukuka aykırı olarak feshedildiği ispatlanırsa bu rakam 20 günden 45 günlük çalışma bedeline yükseliyor.

Belirli bir süre için anlaşma imzalayan çalışanlar da İspanya'da kıdem tazminatından faydalanabiliyor, her 1 yıl için 8 günlük üzrete hak kazanıyorlar.

Almanya: Almanya'da kıdem tazminatı İstihdamın Korunmasına Dair Kanuna tabi. 10 kişiden daha az çalışılan yerlerde kıdem tazminatı hakkı doğmuyor. Almanya da tıpkı İspanya ve Danimarka gibi işçinin işten çıkarılmasının zor olduğu ülkelerden biri. Kıdem tazminatı işçinin her 1 yıllık çalışması karşılığında yarım aylık ücret olarak hesaplanıyor. Yaş ve çalışma süresi de kıdem tazminatının hesaplanmasında önemli faktörler. 55 yaş üstü çalışanlarda 15 yıllık çalışmaya karşılık 15 ay, 20 yıllık çalışmaya karşılık 20 aylık ücret ödeniyor.

İsviçre: İsviçre'de ilgili düzenleme Borçlar Kanunu'na tabi. 50 yaşını doldurup aynı işveren ile 20 yıldan fazla çalışanlara kıdem taminatı ödeniyor. Söz konusu meblağ anlaşmaya açık fakat anlaşmazlık durumunda mahkemenin verdiği karar 2 - 8 aylık ücret olarak değişebiliyor.

Belçika: Belika'da kıdem tazmianatı ancak toplu işten çıkarmalarda geçerli oluyor. Toplu işten çıkarma ise 60 günlük süre zarfından işyerindeki çalışan sayısına göre yüzde 50'si - yüzde 10'u arasında çalışanın işten çıkarılmaısna göre değişiyor. Bu durumda çalışana azami 4 aylık ücret ve işsizlik sigortası arasındaki farkın yarısı ödeniyor.

Hisseleri borsada işlem gören şirketlerin genel müdürleri içinse ayrı bir düzenleme var. Söz konusu çalışanlara azami 18 aylık ücret ödeniyor.

İtalya: İtalya'da kıdem tazminatına hak kazanmak için herhangi bir şart gerekmiyor. İşinden kendi rızası ile ayrılan çalışana da kıdem tazminatı ödemesi yapılıyor.

Kıdem tazminatı fondan ödeniyor ve fondan yapılacak ödeme de işverenin yatırdığı prime göre hesaplanıyor.

Buna göre çalışanın ücretinin yüzde 7.4'ünü çalışan her ay bir fonda toplamak zorunda. Bunun içinden ayrıca bir yüzde 0.5'lik dilim de Garanti Fonu'nda toplanıyor ve yıllık enflasyon değerlemesine sokularak çalışana ödeniyor. Bu sistemde bir tavan ücret sınırı bulunmuyor.

Avusturya: İşverenin sebep ne olursa olsun iş akdini feshettiğinde tazminat ödediği ülkelerden biri de Avusturya. Fakat çalışanın kıdem taminatına hak kazanmış olması için en az 3 yıl çalışmış olması gerekiyor. 3- 5 yıllık çalışmaya 2 ay; 5 - 10 yıllık çalışmaya 3 ay; 10 - 15 yıllık çalışmaya 4 ay; 15 - 20 yıllık çalışmaya 6 ay; 20 - 25 yıllık çalışmaya 9 ay ve 25 yıldan fazla çalışmaya ise 12 aylık ücret ödeniyor.

Bununla beraber 10 yılını dolduran ya da 5 yılını doldurup çocuk sahibi olmak ya da evlat edinmek isteyen çalışanlar da kıdem tazminatına hak kazanıyor.

Japonya: Kıdem tazminatı ile ilgili bir kanun yok. Fakat bununla birlikte çalışanın iş aktidi fesh ettiği durumlarda dahi kıdem tazminatı olarak 5 yıl için 1,7; 20 için 14,8 aylık ücret ödeniyor.

İşverenin iş akdini feshetme yoluna gittiği durumlarda ise çalışana 5yıllık hizmeti karşılığında 3,4 aylık; 20 yıllık hizmeti karşılığında ise 18,8 aylık ücret ödeniyor. Aynı süre çalışmış iki çalışanın tazminatları arsındaki fark ise performans puanlarından kaynaklanıyor. Çalışana kıdem tazminatlarının adaletli hesaplanabilmesi için her yıl performans puanı veriliyor.

Fakat Japonya'da ekonomik krizle beraber gelen yeni vergi düzenlemesinde çalışanın her ay maaşına bağlı oranda yatırılan primler ve bunların değerlendirilmesine doğru bir geçiş görülüyor.

Güney Kore: Çalışan için cennet sayılabilecek ülkelerden biri de Güney Kore. Çalışanın iş aktidini kendisinin feshetmesi halinde de ödeme yapılıyor. Kıdem tazmiantı ülke vatandaşı olsun olmasın tüm çalışanlar için 1 yıla karşılık 1 ay olarak hesaplanıyor. Tam zamanlı çalışma ise haftalık 15 saat ya da aylık 60 saat ve üzeri olarak belirleniyor. Bununla birlikte 5 kişiden az işçi çalıştıran işverenin kıdem tazminatı ödeme zorunluluğu bulunmuyor.

Hindistan: Kıden tazminatı burada iş gücü azaltma tazminatı olarak kullanılıyor. Mevsimlik işçi çalıştıran ya da 50 kişiden az işçi barındıran işletmeler kıdem tazminatı ödemekle yükümlü değil. Ayrıca askeri ve emniyet teşkilatları da kıdem tazminatının dışında, dolayısı ile sadece yüzde 10'luk bir dilim kıdem tazminatı almaya hak kazanıyor.

5 yıl hizmet veren çalışana 15 günlük ücreti ödenirken tavan ise 350.000 Hindistan rupisi olarak belirlenmiş.

Arjantin: Çalışanın iş akdinin feshedilmesi ya da çalışının haklı olarak iş akdini tek taraflı feshetmesi durumunda her 1 yıl için 1 aylık kıdem tazminatı ödemesi doğuyor. Kıdem tazminatının aylık tavanları toplu iş sözleşmesinden doğan tyüm ücretlerin ortalamasının 3 katını ise geçemiyor. Bununla birlikte kıdem tazmiantı çalışanın bir önceki seneki brüt aylık ücretinin 2 katından az olamıyor.

Brezilya: Hizmet Süresi Uzunluğu Garanti Fonu kapsamında işveren çalışan için bankada hesap açıyor ve çalışanın maaşının yüzde 8.5'ini her ay bu hesaba yatırıyor. hesaplar ise devlet bankası tarafından yönetiliyor. İşçi, hizmet aktinin haklı olmayan bir sebeple feshi durumunda söz konusu meblağı enflasyon değerlendirmesi ile birlikte alabiliyor.

Bununla birlikte işverenin haksızlığının ispatlanması halinde çalışan ayrıca hesaptaki miktarın yüzde 40'ını da tazminat olarak alabiliyor.

Avustralya, Yeni Zelanda ve İsveç gibi kalkınmış ülkelerde ise zorunlu kıdem tazminatı uygulaması mevcut değil.

Tabloya baktığımızda Türkiye kıdem tazminatı konusunda diğer ülkelerden fazlasıyla olumlu ayrışan bir tablo çiziyor. Bununla birlikte diğer ülkelerde çalışana tanınan sosyal haklar, ülkenin para birimin değeri ile emek - ücret dengesi de hesaba katılması gereken diğer önemli faktörler olarak göze çarpıyor.

syilmaz@bloomberght.com