TCMB: Kırmızı etin pahalı olmasının nedeni yüksek yem giderleri

Karkas dana eti üretimi esas itibarıyla besicilik işletmeleri yoluyla yapılıyor. Büyükbaş hayvan yetiştiriciliğinde 12 aylık danaya besi hayvanı materyali denilmekte. Besicilik işletmeleri 12 aylık besi hayvanı materyalini Doğu Anadolu bölgesindeki yetiştiricilerden ve/veya Et ve Süt Kurumu (ESK) üzerinden ithalat yoluyla yurt dışından temin ediyor.

Besicilik işletmeleri 12 aylık danayı 6-8 ay besledikten sonra kesime göndermekte. Karkas dana etinin maliyet bileşenlerine baktığımızda besi hayvanı materyalinin yüzde 55-60, yem giderlerinin yüzde 30-35, diğer giderlerin ise (işçilik, finansman, ilaç vs.) yüzde 10-15 paya sahip olduğunu görüyoruz. Besi hayvanı materyali yurt dışından ithal edilmişse karkas dana eti maliyetinin yaklaşık üçte biri yurt içinde yapılan yem giderlerinden oluşuyor.

Bununla birlikte, besicilik işletmeleri besi hayvanı materyalini yurt içinden temin etmişse karkas dana eti maliyeti içinde yem giderlerinin payı yüzde 60’lara kadar çıkabiliyor. Çünkü 12 aylık besi hayvanı materyali maliyetinin yaklaşık yarısı da yem giderlerinden oluşmakta. Bu çerçevede, dana eti fiyatının oluşumunda yem maliyetinin oldukça önemli rol oynadığı tespitini yapabiliyoruz.

Büyükbaş hayvan yetiştiriciliği ve besiciliğinde esas itibarıyla iki tür yem kullanılıyor: kaba yem ve karma yem. Mera, yem bitkileri, silaj, bahçe içi otlak, sap saman ile anız başlıca kaba yem kaynakları. Söz konusu kaynaklar arasında meralar, büyük hayvan sürülerinin besin ihtiyaçlarının en ucuza karşılanabildiği alanlar olarak ön plana çıkmakta.

Türkiye coğrafyası ve iklim koşulları ise mera yetiştiriciliği ve besiciliğine çok elverişli değil. Mera yetiştiriciliği ve besiciliği Türkiye’de sadece mera sezonunun kısa sürdüğü Kuzeydoğu Anadolu bölgesinde yapılabilmekte.

Karma yem ise çeşitli tahıllar, yağlı tohumlu bitkiler, küspeler, kepekler, vitamin ve mineral karışımından oluşan fabrikasyon bir ürün. Karma yem üretiminde esas olarak hububat ürünleri, hububat ve bakliyat ürünlerinin işlenmesinden yan ürün olarak elde edilen kepekler, başta soya olmak üzere yağlı tohumlu bitkiler ve yağlı tohumlu bitkilerin işlenmesinden yan ürün olarak elde edilen küspeler kullanılmakta.

Kaba yem karma yeme göre çok daha ucuz olduğundan büyükbaş hayvan üretimini ağırlıklı olarak kaba yem kullanarak yapan ülkeler kırmızı eti daha ucuza mal edebilmekte. Ayrıca, başlıca et ihracatçısı ülkelerin de doğal mera alanları bakımından zengin oldukları görülmekte.

Karma yemlerin esas olarak dört gruba ayrıldığını görüyoruz: etlik piliç yemi, yumurta yemi, süt yemi ve büyükbaş/küçükbaş hayvan besiciliğinde kullanılan besi yemi. Büyükbaş hayvan besiciliğinde kullanılan besi yeminin içinde çoğunlukla arpa ve mısır gibi hububat ürünleri, mısır türevleri ve hububat kepekleri bulunmakta. Yağlı tohumlu bitkiler ve küspeleri besi yeminde sınırlı oranda, kanatlı yemi sektöründe ise daha yoğun olarak kullanılıyor.

Karma yem işletmeleri yem rasyonunu hesaplarken, protein ve enerji içeriklerini hesaba katarak fiyat açısından optimal hammadde bileşimini kullanıyorlar. Dolayısıyla, hammadde fiyatlarına bağlı olarak zaman içinde yem rasyonu bileşimi de değişebilmekte.

Besi yeminin söz konusu tarih itibarıyla optimal bileşimine baktığımızda, toplam maliyet içinde buğday kepeğinin yüzde 36,6, bir tür mısır yan ürünü olan DDGS’in yüzde 14,7, arpanın yüzde 13,3, mısırın ise yüzde 12,1 paya sahip olduğunu görüyoruz. Buradan, besi yeminin daha çok hububat ürünleri ile hububat yan ürünleri kullanılarak üretildiği sonucuna varılabilir. Ayrıca, yem hammaddelerinden mısır DDGS, ATK28 ve büyükbaş vitamin ve minerali doğrudan ithalat yoluyla temin edilirken, diğer hammaddeler büyük ölçüde yurt içinden sağlanmakta. Bu çerçevede, besi yemi hammadde maliyeti içinde doğrudan yem sanayiinin ithal ettiği girdilerin payının kabaca yüzde 30’lar civarında olduğunu hesaplıyoruz.

Grafik 3’te hububat ve karma yeme ilişkin tarafımızca hesaplanan yurt içi üretim miktar endekslerinin zaman içindeki gelişimi var. Hububat miktar endeksini hesaplarken buğday, mısır ve arpa üretimi toplamını kullandık. Hububat miktar endeksi 2002 yılından bugüne sadece yüzde 13 oranında artarken, karma yem üretimi 2016 yılı itibarıyla 2002’deki seviyesinin 4 katına yakın bir düzeye ulaşmış durumda.

Özetlemek gerekirse, Türkiye’de bir taraftan dana eti talebi hızlı bir şekilde artarken, diğer taraftan üretim maliyeti üzerinde besi yemi fiyatı kaynaklı olarak ciddi bir baskı söz konusu.

Besi yemi üretimi ve tüketimi son 15 yılda 4 katına çıkarken, besi yemi fiyatının oluşumunda kritik rol oynayan hububat üretimi ise neredeyse yerinde sayıyor. Besi yemi hammadde maliyetinin yükselmesinde yurt içi hububat fiyatlarında talep ve arz kaynaklı artışlar kadar döviz kurundaki hareketler de etkili oluyor.

Ayrıca, korumacılık ve düşük verimlilik gibi nedenlerle yurt içi hububat fiyatları seviye olarak da uluslararası fiyatların çok üzerinde seyrediyor. Saydığımız tüm bu faktörler neticesinde temel bir gıda maddesi olan kırmızı eti, kişi başına düşen milli geliri Türkiye’nin üzerinde olan ülkelerden bile daha pahalıya tüketmek durumunda kalıyoruz.

Gıda Komitesi’nde alınan karar doğrultusunda, 2017 yılı Kasım ayında karma yem sanayiinin hammadde olarak kullandığı çeşitli tahıl kepeklerinde gümrük vergisinin sıfırlandığını, bazı yağlı tohum küspelerinde ise yem sanayiinde kullanılması şartıyla gümrük vergisinin yüzde 6,5’e indirildiğini biliyoruz. Bu kararı üretim maliyetlerinin düşürülmesi bakımından önemli bir adım olarak görüyoruz.

Söz konusu adıma ek olarak, çalışmamızda sunduğumuz bulgular üç temel alanda alınacak tedbirlerin de katkı sunacağına işaret ediyor.

İlk olarak, büyükbaş hayvan besiciliğinde kaba yem kullanımının yaygınlaştırılması önem taşımakta. Bu doğrultuda, meraların ıslahı ve mera alanlarının genişletilmesinin yanı sıra kaba yem bitkilerinin üretiminin artırılması gibi konulara yönelik hayvancılık politikalarının gözden geçirilmesi ve güçlendirilmesi hususlarının son derece önemli olduğunu değerlendiriyoruz.

İkinci olarak, Türkiye’de hububat fiyatlarının dünya fiyatlarına yakınsamasını sağlayacak politikalar fiyatlama ve maliyete ilişkin öngörülebilirliği önemli ölçüde artırabilir. Bu noktada, hububat üretiminde verimin artırılmasının da oldukça önemli olduğu unutulmamalı.