Türkiye'de fındık fiyatları her zaman tartışma konusu olmuştur.
Bugünlerde de benzer tartışmalar yaşanıyor.
Bir tarafta dünyanın toplam fındık üretiminin yaklaşık yüzde 70'ini tek başına gerçekleştiren bir ülke olarak Türkiye var. Diğer tarafta ise bu alanda en büyük alım yapan uluslararası şirket konumunda İtalyan gıda devi Ferrero bulunuyor.
Fındık sektöründe manzarayı kısaca özetleyelim.
Bugün fındık ihracatının yaklaşık yüzde 70'inde 3-5 firmanın adı ve hakimiyeti konuşuluyor.
Son yıllarda ihracatçı sayısı 400'lerden 20'lere kadar düşmüş durumda.
Devletin 2009'dan itibaren fındık piyasasından çekilmesiyle birlikte fındıkta serbest piyasa ekonomisi uygulandığı iddia ediliyor ama bu bize çok gerçekçi gelmiyor.
Niye mi?
Çünkü bir tarafta organize olmamış yaklaşık 400 bin fındık üreticisi var. Bu üreticilerin fiyat belirleme ya da değer fiyata satma konusunda hiç bir gücü yok. Öte yanda ise bir elin parmağını geçmeyecek sayıda büyük alıcı var ve piyasada fiyatların bu doğrultuda oluştuğuna yönelik bir algı hakim.
Sizce böyle bir ortamda gerçekten adil bir serbest piyasa ekonomisinden bahsedebilir miyiz?
Kısacası piyasadaki 'tekelleşme' iddialarını haklı çıkaracak bir ortam mevcut.
Ve bu tekelleşmeden dolayı piyasada arz ve talep dengesi sağlıklı işlemiyor.
O yüzden güçlü olan, tabir yerindeyse piyasada at koşturuyor.
Ekonomide bizim bildiğimiz denge şöyle olur: Arz fazla olduğunda fiyat düşer, arz az ise fiyat artar.
Peki şu an piyasada durum ne?
Herkes bu sezon arzın düşük olduğu konusunda hem fikir ama bir yandan da ürüne talep devam ediyor. Ama buna rağmen arz-talep dengesinin aksine fındık fiyatında bırakın artışı, düşüş trendi söz konusu.
O zaman ekonominin temel kuralı fındıkta tersine mi işliyor?
Ama burada asıl sorgulanması gereken konu, bazı şirketleri tekelcilikle suçlamak yerine bu ortamın oluşmasını sağlayan politika(sızlık)olmalı.
Ya da bu tekelci ortamın sona ermesini sağlayacak bir stratejinin neden hâlâ oluşturulamadığını konuşmamız lazım.
Çünkü bugün tekelcilikle suçlanan Ferrero şirketi Türkiye'den çıksa dahi mevcut sistem sürdüğü sürece yerine gelecek Merrero ya da Zerrero firması da aynı pozisyonda faaliyetine devam edecek. Yine benzer iddialar gündeme gelecek. O zaman şirketlerden öteye geçip sistemsel sorunu oturup tartışmamız gerekmiyor mu?
En azından üreticinin ezdirilmemesi ve korunması noktasında bir takım mekanizma üzerinde kafa yorulmalı.
Bildiğiniz üzere 2009'dan itbaren üretici devletten yıllık ortalama 800 milyon TL 'alan bazlı destekleme' alıyor. Bu destekleme ciddi bir meblağ gibi gözükmesine karşın aslında hiç bir şey ifade etmiyor. Çünkü üretici devletten destek almak yerine ürününün para etmesini tercih ediyor.
Kısacası devlet fındık üreticilerine belki yüklü miktarda para dağıtıyor ama gerçek anlamda bir fındık politikasına ve stratejisine sahip olmadığı için bu işten kimse memnun olmuyor.
O zaman bu alanda artık bir adım atılması gerekmiyor mu?
İster Fiskobirlik, ister Toprak Mahsulleri Ofisi ya da bir başka kurum/kuruluş devreye girsin ama böyle bir üründe artık fiyat, spekülasyonya da manipülasyondan uzak şekilde belirlensin.
Fiyatta sağlanacak istikrar ve dalgalanmanın önüne geçilmesi, üreticiyi memnun edeceği kadar ihracat pazarının da istikrarlı bir yapıya kavuşmasını sağlayacak ve Türkiye'nin fındık piyasasındaki elini güçlendirecektir.
Aksi takdirde her sezon benzer tartışmaların sonu gelmeyecektir.
Kaldı ki dünyada üretiminin yüzde 70'ine sahip olduğumuz bir üründe politika geliştiremeyip, strateji oluşturamıyorsak tartışmalarımız fiyattan öteye gidemez.
Bizim artık fındıkta daha verimli, kaliteli ve düşük maliyette üretim modeline yönelik çalışma yapıyor olmamız lazım. Ürün Borsası ve lisanslı depoculuk alanında adımların daha hızlı atılıyor olması gerek.
Sektörün tüm paydaşları sorunun farkında, herkes benzer çözüm önerilerini ortaya koyuyor ama pratikte aynı hızda ve kararda adımlar atılmıyor.
Neden?
Sistemin ağır aksak ve bozuk şekilde işlemesi birilerinin işine mi geliyor?
Üreticiler üzerinden siyaset yaparak bu düzenin sürmesi ile birileri rant mı elde ediyor?
Not: Bu konunun muhatabı konumundaki Ferrero'nun Türkiye Başkanı Carlo Marsili ve Ferrero Gıda Şirketi Genel Müdürü Orhan Oltan'ın fındık piyasasına yönelik yorumlarını da bir sonraki yazıda sizlerle paylaşacağız.
İrfan Donat
Bloomberg HT Tarım Editörü
